Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, (’’Burn out’’ / ’’Utbrändhet’’) Αντίδραση δυσπροσαρμογής

Βλέπε επίσης και το υποκεφάλαιο Στρες/ ψυχοκαταπόνηση στο παρόν κεφάλαιο.

Σύντομη περίληψη της παραγράφου της θεραπείας:

* Χαλάρωση/ ’’Ξεκούραση του εγκεφάλου’’ (π.χ. με αναρρωτική άδεια), μακρόχρονη πορεία αποκατάστασης.

* Τακτικότητα στην καθημερινότητα της ζωής (ύπνος-συνήθειες ζωής συμπεριλαμβανομένης της σωματικής άσκησης/της άσκησης).

* Ανάλυση των ψυχοκαταπονήσεων. Βοήθεια στην τακτοποίησή τους/ το χειρισμό τους, ίσως με τη βοήθεια ψυχολόγου.

* Προγραμματισμός επιτυχημένης επανόδου στις δραστηριότητες/ την εργασία και με τον εργοδότη.

* Φάρμακα:

Σε σαφή εικόνα κατάθλιψης (απώλεια της αυτοεικόνας κ.ά.):

Σκεύασμα-SSRI, ίσως υπνωτικό για σύντομο χρονικό διάστημα.

* Διαφοροδιαγνωστική προσοχή σε ειδικές θεραπεύσιμες καταστάσεις (κατάθλιψη, άγχος, κατάχρηση κ.ά.), καθώς και τυχόν υποκείμενοι παράγοντες (ADHD, διαταραχή αυτιστικού φάσματος, χαμηλή νοημοσύνη κ.ά.).

Ορισμός

Έντονη σωματική και ψυχική εξάντληση μετά από μακροχρόνια αυξημένη ψυχοκαταπόνηση.

Αν δεν καλύπτονται τα κριτήρια για το καθένα, δηλαδή σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης ή κατάθλιψη, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η διάγνωση αντίδραση δυσπροσαρμογής.

Να αποφεύγεται η ονομασία ‘’εγκεφαλική υπερφόρτωση’’!

Ο όρος αυτός με αυστηρή ετυμολογία δεν αποτελεί νόσημα, αλλά αντίδραση/ προσαρμογή σε εργασιακές συνθήκες (ανεπαρκείς πόροι, ισχυρή καταπόνηση, ανυπαρξία στήριξης).

Τα συμπτώματα είναι κυρίως συναισθηματική εξάντληση, αποστασιοποίηση/ κυνισμός, όσο αφορά την εργασία και μειωμένη δραστηριότητα σε αυτήν.

Η ονομασία δε χρειάζεται να είναι συνώνυμη με το σύνδρομο εργασιακής εξουθένωσης.

Πρόκειται για ονομασία, που δεν περιλαμβάνεται στην παρακάτω περιγραφή.

Διαγνωστικά κριτήρια για το Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (σύμφωνα με την ταξινόμηση του σουηδικού υπουργείου υγείας):

Όλα τα κριτήρια με κεφαλαία γράμματα στην αρχή πρέπει να καλύπτονται.

Α. Σωματική και ψυχικά συμπτώματα εξάντλησης για διάρκεια τουλάχιστον δύο εβδομάδων.

Τα συμπτώματα πρέπει να έχουν εκδηλωθεί ως επακόλουθο ενός ή πολλών ταυτοποιήσιμων παραγόντων ψυχοκαταπόνησης, τα οποία πρέπει να προϋπάρχουν τουλάχιστον έξι μήνες.

Β. Η έναρξη χαρακτηρίζεται από έκδηλη κλινική εικόνα μειωμένης ψυχικής ενέργειας, η οποία παρουσιάζεται ως μειωμένη δραστηριότητα, μειωμένη αντοχή ή επιμήκυνση του χρόνου ανάρρωσης σε σχέση με ψυχική καταπόνηση.

Γ. Τουλάχιστον τέσσερα από τα ακόλουθα συμπτώματα προϋπήρξαν σε μεγάλο βαθμό κάθε μέρα κατά το ίδιο διάστημα διάρκειας δύο εβδομάδων:

1. Δυσκολίες συγκέντρωσης ή διαταραχές μνήμης.

2. Σημαντικά μειωμένη ικανότητα διαχείρισης απαιτητικών καταστάσεων ή εκτέλεσης ενεργειών σε καταστάσεις πίεσης χρόνου.

3. Συναισθηματική αστάθεια ή ευερεθιστότητα.

4. Σημαντική σωματική αδυναμία ή εξάντληση.

5. Σωματικά συμπτώματα, όπως πόνος, στηθαγχικό άλγος, αίσθημα παλμών, στομαχικές ενοχλήσεις, ζάλη ή φωτοευαισθησία.

6. Διαταραχές ύπνου.

Τα συμπτώματα προκαλούν μία καταφανή ταλαιπωρία ή μειωμένη λειτουργικότητα στην εργασία ή άλλη κοινωνική σχέση.

Θα πρέπει να μη οφείλονται σε ναρκωτικά, φάρμακα ή ασθένεια (βλέπε στη διαφοροδιάγνωση).

Η διάγνωση Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης συμπληρώνεται ενδεχομένως με την ύπαρξη:

* Καταθλιπτικών συμπτωμάτων (αν ο ασθενής καλύπτει τα κριτήρια της κατάθλιψης ή της δυσθυμίας [συνεχής κατάθλιψη], τότε ισχύουν αυτές οι διαγνώσεις αντί για του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης).

* Συμπτώματα άγχους (αν ο ασθενής καλύπτει τα κριτήρια της γενικευμένης αγχώδους διαταραχής, τότε ισχύει αυτή η διάγνωση αντί για εκείνη του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης).

* Εικόνα μικτή και με τα δύο, δηλαδή άγχος και κατάθλιψη.

* Αιφνίδια έναρξη των συμπτωμάτων.

* Σχέση με την επαγγελματική ζωή.

Αιτίες

Αντίδραση σε μακροχρόνιο στρες, τόσο στην ιδιωτική ζωή, όσο και στην εργασιακή ζωή χωρίς δυνατότητα ανάρρωσης.

Ως εκλυτικός παράγοντας μπορεί να λειτουργήσει ένα λιγότερο ξαφνικό επεισόδιο.

Η ατομική ευαισθησία σε ψυχοκαταπόνηση παίζει ρόλο.

Ο πιο σημαντικός μεμονωμένος παράγοντας φαίνεται να είναι η έλλειψη ύπνου, συχνά λόγω αγωνίας πριν από την επόμενη ημέρα.

Η φυσιολογική διάρκεια ύπνου είναι 8 ώρες, παρά το ότι μπορεί κάποιος να αντέξει με ύπνο διάρκειας 6-7 ώρες για μεγαλύτερες περιόδους.

Γενικά εκείνο που ισχύει είναι ότι, όλα όσα βιώνουμε, αποκτούν μία αντίστοιχη σωματική/ φυσιολογική συσχέτιση, σε άλλους περισσότερο και σε άλλους λιγότερο.

Μεμονωμένοι παράγοντες ψυχοκαταπόνησης είναι η εργασιακή υπερφόρτωση, ο βαθμός αυτοελέγχου της κατάστασης, ο βαθμός ανταμοιβής/ ’’feedback’’, αλληλοεπίδρασης/ τυχόν διενέξεων με τους άλλους, οι συχνές και απαιτητικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους, το αν οι εργασιακές απαιτήσεις σχετίζονται με την ατομική ικανότητα και τους διαθέσιμους πόρους, η αίσθηση της δίκαιης/ άδικης μεταχείρισης ενός ατόμου, η αίσθηση του κατά πόσο συμφωνούν οι ατομικές επιδιώξεις και αισθήματα, όσο αφορά τη διενέργεια της επίδοσης ή το αν έρχεται σε σύγκρουση με τις επιδιώξεις του περίγυρου, φτωχό κοινωνικό δίκτυο.

Η αίσθηση ότι έχει πληγωθεί αποκτά ορισμένες φορές κεντρική θέση στην εξέλιξη της νόσου, μερικές φορές εκφοβισμός στον εργασιακό χώρο.

Ο κίνδυνος νόσησης είναι υψηλός, αν το αίσθημα αυτοπεποίθησης βασίζεται στις ατομικές επιδόσεις.

Η συσσωρευμένη εικόνα τραυματικών γεγονότων της ζωής του ατόμου, οτιδήποτε από την παιδική ηλικία, έχει ιδιαίτερη σημασία.

Μπορεί να προκύψει μία ήπια, πυροδότηση ψυχοκαταπόνησης-/ με αύξηση της κορτιζόλης, ως επακόλουθο ψυχικού τραύματος στην παιδική ηλικία.

Γενικοί παράγοντες ψυχοκαταπόνησης είναι οι ιδιομορφίες της εποχής μας με καταιγίδα ερεθισμάτων, γρήγορο ρυθμό αλλαγών με μεταξύ άλλων μειωμένη αντίληψη και οργάνωση (αναδιαρθρώσεις!), περικοπές και εξορθολογισμός στους εργασιακούς χώρους, η απαίτηση συνεχούς ενημέρωσης σχετικά με ό,τι πρόσφατο έχει γίνει γνωστό.

Ιατρικοί παράγοντες ψυχοκαταπόνησης:

Κατά πρώτο λόγο προκύπτει μία ανισορροπία του αυτόνομου νευρικού συστήματος με μία σχετική επικράτηση του συμπαθητικού.

Συχνά τα συμπτώματα σχετίζονται με το συγκεκριμένο μηχανισμό.

Σιγά σιγά προκύπτουν διαταραχές σε πολλούς ορμονικούς άξονες, μεταξύ άλλων του άξονα-HPA αρχικά με αύξηση και στη συνέχεια μείωση των επιπέδων της κορτιζόλης.

‘’Εξαντλούνται’’ οι ρυθμιστές του στρες.

Η κατάσταση μπορεί να διαρκέσει για πολλά χρόνια μετά από την ‘’ανάρρωση’’.

Συχνά μειώνονται τα επίπεδα της αυξητικής ορμόνης και των ορμονών του φύλου.

Σταθερά υψηλά επίπεδα κορτιζόλης σε μακροχρόνιο στρες συνδέονται με νευροεκφυλιστικές μεταβολές με μείωση της έντασης του ιπποκάμπου και της περιοχής του μετωπιαίου φλοιού.

Ο ιππόκαμπος μεταξύ άλλων ρυθμίζει τη μνημονική λειτουργία.

Συμπτώματα

Βλέπε στον ορισμό παραπάνω.

Το κυρίαρχο σύμπτωμα είναι η έκπτωση της γνωσιακής λειτουργίας, η μειωμένη ενέργεια και η μειωμένη ανοχή σε ψυχοκαταπόνηση.

Συχνά η συνοπτική κλινική εικόνα είναι μία αιφνίδια νόσηση, ‘’Δεν αντέχω άλλο’’, ‘’δεν μπορούσα να σηκωθώ από το κρεβάτι’’.

Συχνά εκδηλώνονται έντονα σωματικά συμπτώματα (πόνος, αίσθημα παλμών, πίεση στο στήθος).

Ιστορικό μακροχρόνιου στρες με διαταραχές ύπνου, κόπωση, κεφαλαλγία κ.ά. σωματικές εκδηλώσεις, μακροχρόνια πορεία αποκατάστασης, συχνά για πολλά χρόνια.

Μετά από την ‘’ανάρρωση’’ συχνά παραμένουν συμπτώματα με τη μορφή έντονης δυσανεξίας σε ψυχοκαταπόνηση, γρήγορη εξάντληση και εύκολα πυροδοτούμενες γνωσιακές διαταραχές (διαταραχές συγκέντρωσης κ.ά.).

Συχνά εξελίσσεται σε φάσεις:

Προδρομική φάση μετά από μακροχρόνια ψυχοκοινωνική δοκιμασία.

Ψυχικά και φυσικά συμπτώματα, όπως π.χ. δυσκολίες συγκέντρωσης, διαταραχή ύπνου, αίσθημα παλμών, ‘’αίσθημα βιασύνης’’, κεφαλαλγία και επίσης άλλος πόνος, πίεση στο στήθος, ζάλη, συναισθηματική αστάθεια και αποστροφή, όταν πρόκειται για απαιτήσεις, επιδείνωση της κριτικής ικανότητας και μειωμένη κοινωνική συναναστροφή.

Αν τα συμπτώματα αντιμετωπίζονται με αμέλεια και δε μειώνεται η καταπόνηση, η πρόδρομη φάση μπορεί να μεταπέσει σε μία

Οξεία φάση (‘’παίρνει το δρόμο της’’).

Αυτή συχνά προκύπτει σχετικά αιφνίδια και μερικές φορές με δραματικά συμπτώματα, όπως, π.χ. πολύ έντονη κόπωση με αδυναμία επανάκτησης των δυνάμεων παρά τον ύπνο, νευρογνωσιακές ενοχλήσεις (προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης και διαταραχές της προσοχής, καθώς και διαταραγμένη λειτουργικότητα της στοχευμένης σε συγκεκριμένο σκοπό συμπεριφοράς, διαταραχή της εκτελεστικής λειτουργίας με πολύ χαμηλό επίπεδο επίδοσης, δυσχέρειες προγραμματισμού, της επισκόπησης, της ικανότητας κατανόησης περίπλοκων καταστάσεων, μειωμένη ενέργεια), δυσχέρεια στην εύρεση των σωστών λέξεων κατά την ομιλία, αυξημένη ευαισθησία στους ήχους και το φως, ευερεθιστότητα, καταθλιπτική διάθεση, άγχος, ορισμένες φορές εκδήλωση κλινικής εικόνας τόσο κατάθλιψης, όσο και άγχους.

Όταν τα οξέα συμπτώματα υποχωρήσουν, η κατάσταση μεταβαίνει συχνά σε μία

Φάση επανάκτησης των δυνάμεων, η οποία ορισμένες φορές διακρίνεται από παρατεταμένη διατήρηση των συμπτωμάτων και έντονη δυσανεξία στην ψυχοκαταπόνηση.

Η κλινική εικόνα των συμπτωμάτων συχνά περιλαμβάνει τόσο σωματική, όσο και ψυχική βαριά κόπωση, διαταραχή ύπνου, έλλειψη κινήτρων, καταθλιπτική διάθεση, άγχος και νευρογνωσιακές ενοχλήσεις (προβλήματα μνήμης, διαταραχές συγκέντρωσης και προσοχής, καθώς και διαταραγμένη λειτουργικότητα της στοχευμένης σε συγκεκριμένο σκοπό συμπεριφοράς, διαταραχή της εκτελεστικής λειτουργίας με πολύ χαμηλό επίπεδο επίδοσης, δυσκολίες στο σχεδιασμό, την επισκόπηση, την ικανότητα κατανόησης περίπλοκων καταστάσεων, μειωμένη ενέργεια).

Αντικειμενική εξέταση

Φυσική:

Ορισμένες φορές εικόνα συμπαθητικοτονίας, αλλά συχνά φυσιολογική.

Ορισμένες φορές σωματότυπος τύπου Cushing.

Σε επίπεδο ομάδων διαπιστώνεται υψηλή HbA1c, γλυκόζη-πλ, ΑΠ και καρδιακή συχνότητα, επισκόπηση, ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη, υψηλές τιμές λιπιδίων (συγκρίνετε με το μεταβολικό σύνδρομο).

Ψυχιατρική:

Συχνά συσσώρευση άγχους.

Υποτονική συμπεριφορά με ή χωρίς πλήρη ανάπτυξη καταθλιπτικού συνδρόμου.

Μπορεί να δίνει την εντύπωση μεταβολής της προσωπικότητας.

Σε σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης συχνά το φταίξιμο αποδίδεται στον περίγυρο.

Το άτομο γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης.

Διαφορική διάγνωση

Προσωρινή υπερκόπωση (‘’φυσιολογική κόπωση’’),

κατάθλιψη (ορισμένες φορές είναι εύκολο να προβληθεί η κατάθλιψη στα κοντινά του πρόσωπα και το άτομο να κουραστεί).

Η κατάθλιψη συχνά ξεκινάει περισσότερο σταδιακά και περιλαμβάνει περισσότερες σκέψεις, που αφορούν την ματαιοπονία, την κενότητα, αυτοκτονικές ιδέες.

Συχνά το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης ξεκινάει με αιφνίδια νόσηση.

Ο ασθενής με κατάθλιψη συχνά νοσταλγεί τον εργασιακό του χώρο.

Ο ασθενής με σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, ο οποίος έχει φτάσει τα όρια στην εργασία του, συχνά δεν αντέχει ούτε καν να δει τον εργασιακό του χώρο.

Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από βαθιά καταθλιπτική διάθεση, αισθήματα ενοχής, απελπισία.

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης χαρακτηρίζεται ‘’μόνο’’ από κόπωση, που παραλύει το άτομο και προκαλεί ευαισθησία στην ψυχοκαταπόνηση.

Τα αντικαταθλιπτικά συχνά βοηθούν σε κατάθλιψη, αλλά δεν είναι αποτελεσματικά στο σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης.

Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από συντομότερη φάση αποκατάστασης από ό,τι το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, το οποίο μπορεί να διαρκεί πολλά χρόνια.

Η κατάθλιψη μπορεί να θεραπευτεί εντελώς.

Στο σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης συχνά παρουσιάζεται εμφανής δυσανεξία στο στρες).

Η άτυπη κατάθλιψη χαρακτηρίζεται συχνά από μειωμένη δυσανεξία στο στρες/ γρήγορη εξάντληση/ γνωσιακή ανεπάρκεια, δυσθυμία, κατάχρηση, φάρμακα,

γενικευμένη αγχώδης διαταραχή,

διαταραχή μετατραυματικής ψυχοκαταπόνησης (ψυχικό τραύμα στο ιστορικό, συχνοί εφιάλτες, υψηλός βαθμός άγχους), προλακτίνωμα (υπερπρολακτίνωμα),

νευροψυχιατρική λειτουργική διαταραχή (ΔΕΠΥ, διαταραχή αυτιστικού φάσματος κ.ά. με μειωμένη ανοχή στο στρες).

Άλλα νοσήματα, που προκαλούν μακροχρόνια κόπωση και μειωμένη ανοχή στο στρες, είναι π.χ. ο υποθυρεοειδισμός (ακόμη και ‘’ο υποκλινικός’’ υποθυρεοειδισμός), ο υπερθυρεοειδισμός, ο υπερπαραθυρεοειδισμός,

ο διαβήτης, η ΧΑΠ, η έλλειψη-Β12, καρδιαγγειακά νοσήματα, αναιμία, ινομυαλγία, σύνδρομο χρόνιας κόπωσης, αρχόμενη άνοια (αργή επιδείνωση των επιδόσεων), αδιαφοροποίητη σωματόμορφη διαταραχή, σωματόμορφη διαταραχή πόνου, υποχονδρία, κακοήθεια.

Βλέπε επίσης και το υποκεφάλαιο Κόπωση.

Διερεύνηση

Ιστορικό με ιδιαίτερο βάρος στην ψυχολογική καταπόνηση και το ψυχολογικό τραύμα, τόσο στην ιδιωτική ζωή, όσο και στις εργασιακές συνθήκες.

Ψυχιατρική εξέταση, καρδιολογική και πνευμονική εξέταση.

ΑΠ, Hb, ΤΚΕ, TSH, γλυκόζη-πλ. (HbA1c), Ca-ορ, Β12/ φυλλικό (ομοκυστεῒνη). ASAT, γGT, CDT, PEth, ίσως έλεγχος λήψης ναρκωτικών.

Ενδεχομένως λιπιδαιμικό προφίλ, ίσως ΗΚΓ + ΝΤ-proBNP (αποκλείει τη συμφορητική ανεπάρκεια).

Είναι δύσκολο να βρεθούν βιολογικές αποκλίσεις, που να σχετίζονται απευθείας με την ψυχοκαταπόνηση, ίσως λόγω του ότι οι μετρήσεις πραγματοποιούνται σε ηρεμία (συγκρίνετε με ΗΚΓ-ηρεμίας/ δοκιμασία-κόπωσης).

Διαφοροδιαγνωστική προσοχή σε τυχόν ειδικά θεραπεύσιμες καταστάσεις (κατάθλιψη, άγχος, κατάχρηση κ.ά.).

Ιστορικό ΔΕΠΥ, διαταραχή αυτιστικού φάσματος;

Βλέπε τις διαφορικές διαγνώσεις.