Στρες, Ψυχοκαταπόνηση, Φυσιολογική αντίδραση προσαρμογής

Βλέπε επίσης και το υποκεφάλαιο Οξεία διαταραχή ψυχοκαταπόνησης, Διαταραχή μετατραυματικής ψυχοκαταπόνησης, όπως και το υποκεφάλαιο ‘’Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης’’ / ‘’Κατάθλιψη επαγγελματικής εξουθένωσης’’ στο παρόν κεφάλαιο.

Ορισμός

Η προσαρμογή του σώματος σε μία κατάσταση, που ερμηνεύεται ως δυνητικά ενοχλητική ή απειλητική.

Η ψυχοκαταπόνηση σύντομης διάρκειας δεν αποτελεί από μόνη της νοσηρή κατάσταση.

Σε φυσιολογικές καταστάσεις ακίνδυνη. Ο κίνδυνος καρδιοπάθειας κ.ά. μπορεί σε σπάνιες περιπτώσεις να είναι αυξημένος.

Φυσιολογικά πρόκειται για αποτελεσματική και επιθυμητή αντίδραση.

Αυξημένη δράση του συμπαθητικού.

Η διαταραχή προσαρμογής (ICD-10: F43.2) αποτελεί μία κρίσιμη κατάσταση της ζωής, που προσβάλλει ένα ευαίσθητο άτομο ή ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο σημείο με συμπτώματα, όπως καταθλιπτική διάθεση, αγωνία ή μεταβολές της προσωπικότητας μεγαλύτερης έντασης από την αναμενόμενη. Η καταθλιπτική διάθεση δεν καλύπτει τα κριτήρια της κατάθλιψης.

Σε φυσιολογικές περιπτώσεις η πρόγνωση είναι καλή και δεν ενδείκνυται ιατρική θεραπεία.

Στήριξη/ συμβουλές/ ενσυναίσθηση από τα κοντινά πρόσωπα.

Να λαμβάνεται υπόψη ο κίνδυνος αυτοκτονικών πράξεων.

Μακροχρόνια ψυχοκαταπόνηση (ή υπερβολικά ισχυρή –τραυματική- ψυχοκαταπόνηση) προκύπτει, όταν το άτομο στερείται πόρους ή στρατηγικές, για να υπερνικήσει την κατάσταση.

Αυτό συνεπάγεται αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης με επικίνδυνες μεταβολές στη συμπεριφορά και τις σωματικές λειτουργίες με αυξημένη νοσηρότητα, μεταξύ άλλων διαταραγμένη ορμονική λειτουργία.

Αιτίες

Γενικά ισχύει ότι όλα όσα βιώνουμε έχουν μία σωματική/ φυσιολογική αντίστοιχη συσχέτιση, σε άλλους περισσότερο και σε άλλους λιγότερο.

Έλλειψη ανάκτησης δυνάμεων μετά από ένταση (πολλές υποχρεώσεις, εργασία σε πίεση χρόνου ή η έκθεση σε πολύ περισσότερες πληροφορίες ή απαιτήσεις χωρίς δυνατότητα επίδρασης ούτε ελέγχου τους), παραπάνω από το κανονικό διεσπαρμένες πληροφορίες με συνεχείς εναλλαγές της εστίασης, έλλειψη ύπνου.

Πολύ λίγες υποχρεώσεις, μονοτονία, φτωχή κοινωνική στήριξη, χαμηλός αυτοέλεγχος, αίσθηση παραίτησης, δύσκολες αλλαγές ζωής, απρόβλεπτες καταστάσεις.

Η ανάπτυξη του ανθρώπινου μετωπιαίου λοβού προσφέρει την προϋπόθεση της αναμενόμενης ψυχοκαταπόνησης με αγωνία και φόβο γύρω από τα γεγονότα του μέλλοντος.

Η αιτία σωματικής/ διανοητικής επίδραση είναι:

Ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος με αυξημένες ποσότητες αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης.

Μειωμένη δραστηριότητα του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος.

Ενεργοποίηση του άξονα-ΥΥΕ αρχικά με υψηλή παραγωγή κορτιζόλης, η οποία σταδιακά ακολουθείται από χαμηλή παραγωγή κορτιζόλης.

Εξάντληση του ‘’ρυθμιστή ψυχοκαταπόνησης’’ ιπποκάμπου.

Τα νευροορμονικά συστήματα ψυχοκαταπόνησης μπορεί να ενεργοποιηθούν, χωρίς να το αντιληφθούμε.

Αλλαγές του μεταβολισμού με υψηλή αρτηριακή πίεση, υψηλή χοληστερόλη, ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη με υψηλά επίπεδα γλυκόζης, μειωμένη παραγωγή τεστοστερόνης κ.ά. (μεταβολικό σύνδρομο).

Συμπτώματα

Ασθενής πολύ συνηθισμένος στα εξωτερικά ιατρεία.

Σύμφωνα με τον WHO η πλειοψηφία των ασθενών των εξωτερικών ιατρείων παρουσιάζουν συμπτώματα, που σχετίζονται με ψυχοκαταπόνηση.

Είναι καθοριστικό για τις αντιδράσεις του σώματος το κατά πόσο είναι το στρες σύντομης διάρκειας ή χρόνιο.

Το αιφνίδιο στρες προκαλεί αύξηση της αδρεναλίνης και της νοραδρεναλίνης με αυξημένη εγρήγορση, δυσκολία χαλάρωσης, διαταραχή ύπνου, αυξημένη αρτηριακή πίεση, επίδραση στη λειτουργία της καρδιάς με αυξημένο παλμό κ.ά. ισχυρά συναισθήματα, ενδεχομένως με διασχιστικό υποκριτικό χαρακτήρα (λόγω αδυναμίας αφομοίωσης του ό,τι έχει συμβεί) με παράλογη συμπεριφορά και αδυναμία ερμηνείας της πραγματικότητας.

Το χρόνιο στρες προκαλεί κυρίως αρχικά υψηλά επίπεδα κορτιζόλης, μετά εξάντληση του συγκεκριμένου ρυθμιστή στρες με ελάττωση των επιπέδων κορτιζόλης, παράλληλα αίσθημα κόπωσης, παραίτησης, αντίδρασης υποταγής (‘’απώλειας ελέγχου’’), κατάθλιψη, άγχος.

Φυσιολογικοί παράγοντες στρες, π.χ. διαταραχή ύπνου, κινητική ανησυχία, τρόμος ή μυϊκές συσπάσεις του σώματος, καταστάσεις έντασης με πόνο στους μυς και/ή τις αρθρώσεις, κεφαλαλγία-αυχεναλγία.

Κεντρίσματα ή πίεση στο στήθος, πόνοι ράχης, μειωμένη σεξουαλική επιθυμία, ανικανότητα, ταχυκαρδία, μερικές φορές αρρυθμίες, διάρροια, μεταβολικό σύνδρομο (κοιλιακή παχυσαρκία, υπέρταση, διαταραχές γλυκόζης και λιπιδίων), επίδραση στο ανοσοποιητικό σύστημα μεταξύ άλλων με επαναλαμβανόμενα κρυολογήματα, έρπητα ζωστήρα, αυξημένες αλλεργικές ενοχλήσεις, έναρξη ή αύξηση συμπτωμάτων ψωρίασης, πληγές με δυσκολία επούλωσης.

Οστεοπόρωση, μυϊκή αδυναμία, που μοιάζει με νόσο του Addison εκτός από τις μελαχρωματικές βλάβες.

Επιπλέον μειωμένη παραγωγή τεστοστερόνης και αυξητικής ορμόνης.

Διαρκής στρεσοφυσιολογική διέγερση αυξάνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου

(Βλέπε το υποκεφάλαιο Πρόληψη στο κεφάλαιο Καρδιαγγειακά νοσήματα),

οι νευροεκφυλιστικές αλλοιώσεις με αύξηση του όγκου του ιπποκάμπου και της μετωπιαίας εγκεφαλικής περιοχής.

Ο ιππόκαμπος ρυθμίζει μεταξύ άλλων τη λειτουργία της μνήμης.

Διανοητικές-/ συναισθηματικές αντιδράσεεις ψυχοκαταπόνησης,

π.χ. αίσθημα εξάντλησης και υπερβολικής κόπωσης, ισχυρές παραλλαγές μεταξύ αφύσικης ξηροστομίας και καταθλιπτικής διάθεσης, φόβου.

Μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης και διαταραχές μνήμης, επιθετικότητα/αστάθεια, γκρίνια, αυξανόμενες δυσκολίες λήψης αποφάσεων.

Σε επαναλαμβανόμενη ψυχοκαταπόνηση αυξάνει η ευαισθησία.

Μπορεί να πυροδοτηθούν ψυχωσικές εκρήξεις, όπως διπολική διαταραχή.

Μακροχρόνιο στρες μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη.

Το χρόνιο στρες της μέσης ηλικίας συνδέεται με υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης άνοιας σε μεγάλη ηλικία, κυρίως άνοια Alzheimer.

Διαφορική διάγνωση

Κατάθλιψη/ άτυπη κατάθλιψη, άγχος, νευροψυχιατρικές λειτουργικές διαταραχές με μειωμένη ανοχή στο στρες (ADHD, Asperger, αυτισμός κ.ά.), καταχρήσεις, αντίδραση εξάντλησης.

Ενδοκρινή νοσήματα (π.χ. υπο-/ υπερθυρεοειδισμός, διαβήτης, ηλεκτρολυτικές διαταραχές), κοιλιοκάκη, αναιμία κ.ά.

Διερεύνηση

Ιστορικό (ύπνου, συνηθειών αλκοόλ/-λήψης ναρκωτικών, στρεσόρων, δυνατοτήτων ανάρρωσης, φυσική δραστηριότητα, κοινωνικό δίκτυο κ.ά.).

Ενδεχομένως εστίαση σε άγχος/ κατάθλιψη.

Άλλες ερμηνείες στις ενοχλήσεις του ασθενή; ΑΠ, σφύξεις, γλυκόζη-πλ, Hb, ΤΚΕ, ακρόαση καρδιάς/ πνευμόνων, ίσως ΗΚΓ, TSH-ορ, γGT ή CDT ή PEth), λιπίδια, ηλεκτρολύτες, περίμετρο μέσης/ γλουτών (κορτιζόλη-ορού, καθώς και ‘’παράμετροι στρες’’ σε εξατομικευμένο επίπεδο δε σχετίζονται.

Τα αποτελέσματά τους παρουσιάζουν και αποκλίσεις και δυσχέρεια στην ερμηνεία τους), ίσως νευροψυχολογική εκτίμηση, όταν υποκείμενη παθολογία μπορεί να επιδράσει επιζήμια στην εργασιακή ικανότητα.

Σε ερευνητικό επίπεδο έχει διαπιστωθεί ότι η ερώτηση ‘’Θυμώνεις ή εκνευρίζεσαι εύκολα’’ παρουσιάζει υψηλή συσχέτιση με ψυχοκαταπόνηση και ενίσχυση της συμπαθητικοτονίας.

Οι βιολογικές παράμετροι της ψυχοκαταπόνησης χρησιμοποιούνται κυρίως σε επίπεδο ομάδας (νοραδρανελίνη/ αδρεναλίνη ούρων 24ώρου, HbA1c, τεστοστερόνη-ορού, αυξητική ορμόνη, ποικιλόμορφες μεταβολές-ΗΚΓ).

Μπορεί να γίνει παρακολούθηση της απάντησης κορτιζόλης και της παρούσας δραστηριότητας του άξονα-ΥΥΕ σε ατομικό επίπεδο στη διάρκεια του χρόνου, για να εκτιμηθούν οι μεταβολές σε επίπεδο ψυχοκαταπόνησης

(κορτιζόλη σιέλου από το πρώτο μισάωρο μετά την αφύπνιση).