Στρες, Ψυχοκαταπόνηση, Φυσιολογική αντίδραση προσαρμογής

ICD-10 : Δε χρησιμοποιείται κωδικός, γιατί δεν αποτελεί νόσο

Βλέπε επίσης και το υποκεφάλαιο Οξεία διαταραχή ψυχοκαταπόνησης, Διαταραχή μετατραυματικής ψυχοκαταπόνησης, όπως και το υποκεφάλαιο ‘’Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης’’ / ‘’Κατάθλιψη επαγγελματικής εξουθένωσης’’ στο παρόν κεφάλαιο.

 

Ορισμός

Η προσαρμογή του σώματος σε μία κατάσταση, που ερμηνεύεται ως δυνητικά ενοχλητική ή απειλητική.

 

Η ψυχοκαταπόνηση σύντομης διάρκειας δεν αποτελεί από μόνη της νοσηρή κατάσταση.

Σε φυσιολογικές καταστάσεις ακίνδυνη. Ο κίνδυνος καρδιοπάθειας κ.ά. μπορεί σε σπάνιες περιπτώσεις να είναι αυξημένος.

Φυσιολογικά πρόκειται για αποτελεσματική και επιθυμητή αντίδραση.

Αυξημένη δράση του συμπαθητικού.

 

Η διαταραχή προσαρμογής (ICD-10: F43.2) αποτελεί μία κρίσιμη κατάσταση της ζωής, που προσβάλλει ένα ευαίσθητο άτομο ή ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο σημείο με συμπτώματα, όπως καταθλιπτική διάθεση, αγωνία ή μεταβολές της προσωπικότητας μεγαλύτερης έντασης από την αναμενόμενη. Η καταθλιπτική διάθεση δεν καλύπτει τα κριτήρια της κατάθλιψης.

Σε φυσιολογικές περιπτώσεις η πρόγνωση είναι καλή και δεν ενδείκνυται ιατρική θεραπεία.

 

Στήριξη/ συμβουλές/ ενσυναίσθηση από τα κοντινά πρόσωπα.

Να λαμβάνεται υπόψη ο κίνδυνος αυτοκτονικών πράξεων.

 

Μακροχρόνια ψυχοκαταπόνηση (ή υπερβολικά ισχυρή –τραυματική- ψυχοκαταπόνηση) προκύπτει, όταν το άτομο στερείται πόρους ή στρατηγικές, για να υπερνικήσει την κατάσταση.

Αυτό συνεπάγεται αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης με επικίνδυνες μεταβολές στη συμπεριφορά και τις σωματικές λειτουργίες με αυξημένη νοσηρότητα, μεταξύ άλλων διαταραγμένη ορμονική λειτουργία.

 

Αιτίες

Γενικά ισχύει ότι όλα όσα βιώνουμε έχουν μία σωματική/ φυσιολογική αντίστοιχη συσχέτιση, σε άλλους περισσότερο και σε άλλους λιγότερο.

 

Έλλειψη ανάκτησης δυνάμεων μετά από ένταση (πολλές υποχρεώσεις, εργασία σε πίεση χρόνου ή η έκθεση σε πολύ περισσότερες πληροφορίες ή απαιτήσεις χωρίς δυνατότητα επίδρασης ούτε ελέγχου τους), παραπάνω από το κανονικό διεσπαρμένες πληροφορίες με συνεχείς εναλλαγές της εστίασης, έλλειψη ύπνου.

 

Πολύ λίγες υποχρεώσεις, μονοτονία, φτωχή κοινωνική στήριξη, χαμηλός αυτοέλεγχος, αίσθηση παραίτησης, δύσκολες αλλαγές ζωής, απρόβλεπτες καταστάσεις.

Η ανάπτυξη του ανθρώπινου μετωπιαίου λοβού προσφέρει την προϋπόθεση της αναμενόμενης ψυχοκαταπόνησης με αγωνία και φόβο γύρω από τα γεγονότα του μέλλοντος.

 

Η αιτία σωματικής/ διανοητικής επίδραση είναι:

Ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος με αυξημένες ποσότητες αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης.

 

Μειωμένη δραστηριότητα του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος.

 

Ενεργοποίηση του άξονα-ΥΥΕ αρχικά με υψηλή παραγωγή κορτιζόλης, η οποία σταδιακά ακολουθείται από χαμηλή παραγωγή κορτιζόλης.

Εξάντληση του ‘’ρυθμιστή ψυχοκαταπόνησης’’ ιπποκάμπου.

Τα νευροορμονικά συστήματα ψυχοκαταπόνησης μπορεί να ενεργοποιηθούν, χωρίς να το αντιληφθούμε.

 

Αλλαγές του μεταβολισμού με υψηλή αρτηριακή πίεση, υψηλή χοληστερόλη, ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη με υψηλά επίπεδα γλυκόζης, μειωμένη παραγωγή τεστοστερόνης κ.ά. (μεταβολικό σύνδρομο).

 

Συμπτώματα

Ασθενής πολύ συνηθισμένος στα εξωτερικά ιατρεία.

Σύμφωνα με τον WHO η πλειοψηφία των ασθενών των εξωτερικών ιατρείων παρουσιάζουν συμπτώματα, που σχετίζονται με ψυχοκαταπόνηση.

Είναι καθοριστικό για τις αντιδράσεις του σώματος το κατά πόσο είναι το στρες σύντομης διάρκειας ή χρόνιο.

 

Το αιφνίδιο στρες προκαλεί αύξηση της αδρεναλίνης και της νοραδρεναλίνης με αυξημένη εγρήγορση, δυσκολία χαλάρωσης, διαταραχή ύπνου, αυξημένη αρτηριακή πίεση, επίδραση στη λειτουργία της καρδιάς με αυξημένο παλμό κ.ά. ισχυρά συναισθήματα, ενδεχομένως με διασχιστικό υποκριτικό χαρακτήρα (λόγω αδυναμίας αφομοίωσης του ό,τι έχει συμβεί) με παράλογη συμπεριφορά και αδυναμία ερμηνείας της πραγματικότητας.

 

Το χρόνιο στρες προκαλεί κυρίως αρχικά υψηλά επίπεδα κορτιζόλης, μετά εξάντληση του συγκεκριμένου ρυθμιστή στρες με ελάττωση των επιπέδων κορτιζόλης, παράλληλα αίσθημα κόπωσης, παραίτησης, αντίδρασης υποταγής (‘’απώλειας ελέγχου’’), κατάθλιψη, άγχος.

 

Φυσιολογικοί παράγοντες στρες, π.χ. διαταραχή ύπνου, κινητική ανησυχία, τρόμος ή μυϊκές συσπάσεις του σώματος, καταστάσεις έντασης με πόνο στους μυς και/ή τις αρθρώσεις, κεφαλαλγία-αυχεναλγία.

Κεντρίσματα ή πίεση στο στήθος, πόνοι ράχης, μειωμένη σεξουαλική επιθυμία, ανικανότητα, ταχυκαρδία, μερικές φορές αρρυθμίες, διάρροια, μεταβολικό σύνδρομο (κοιλιακή παχυσαρκία, υπέρταση, διαταραχές γλυκόζης και λιπιδίων), επίδραση στο ανοσοποιητικό σύστημα μεταξύ άλλων με επαναλαμβανόμενα κρυολογήματα, έρπητα ζωστήρα, αυξημένες αλλεργικές ενοχλήσεις, έναρξη ή αύξηση συμπτωμάτων ψωρίασης, πληγές με δυσκολία επούλωσης.

Οστεοπόρωση, μυϊκή αδυναμία, που μοιάζει με νόσο του Addison εκτός από τις μελαχρωματικές βλάβες.

Επιπλέον μειωμένη παραγωγή τεστοστερόνης και αυξητικής ορμόνης.

 

Διαρκής στρεσοφυσιολογική διέγερση αυξάνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου

(Βλέπε το υποκεφάλαιο Πρόληψη στο κεφάλαιο Καρδιαγγειακά νοσήματα),

οι νευροεκφυλιστικές αλλοιώσεις με αύξηση του όγκου του ιπποκάμπου και της μετωπιαίας εγκεφαλικής περιοχής.

Ο ιππόκαμπος ρυθμίζει μεταξύ άλλων τη λειτουργία της μνήμης.

 

Διανοητικές-/ συναισθηματικές αντιδράσεεις ψυχοκαταπόνησης,

π.χ. αίσθημα εξάντλησης και υπερβολικής κόπωσης, ισχυρές παραλλαγές μεταξύ αφύσικης ξηροστομίας και καταθλιπτικής διάθεσης, φόβου.

 

Μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης και διαταραχές μνήμης, επιθετικότητα/αστάθεια, γκρίνια, αυξανόμενες δυσκολίες λήψης αποφάσεων.

Σε επαναλαμβανόμενη ψυχοκαταπόνηση αυξάνει η ευαισθησία.

Μπορεί να πυροδοτηθούν ψυχωσικές εκρήξεις, όπως διπολική διαταραχή.

Μακροχρόνιο στρες μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη.

Το χρόνιο στρες της μέσης ηλικίας συνδέεται με υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης άνοιας σε μεγάλη ηλικία, κυρίως άνοια Alzheimer.

 

Διαφορική διάγνωση

Κατάθλιψη/ άτυπη κατάθλιψη, άγχος, νευροψυχιατρικές λειτουργικές διαταραχές με μειωμένη ανοχή στο στρες (ADHD, Asperger, αυτισμός κ.ά.), καταχρήσεις, αντίδραση εξάντλησης.

 

Ενδοκρινή νοσήματα (π.χ. υπο-/ υπερθυρεοειδισμός, διαβήτης, ηλεκτρολυτικές διαταραχές), κοιλιοκάκη, αναιμία κ.ά.

 

Διερεύνηση

Ιστορικό (ύπνου, συνηθειών αλκοόλ/-λήψης ναρκωτικών, στρεσόρων, δυνατοτήτων ανάρρωσης, φυσική δραστηριότητα, κοινωνικό δίκτυο κ.ά.).

 

Ενδεχομένως εστίαση σε άγχος/ κατάθλιψη.

 

Άλλες ερμηνείες στις ενοχλήσεις του ασθενή; ΑΠ, σφύξεις, γλυκόζη-πλ, Hb, ΤΚΕ, ακρόαση καρδιάς/ πνευμόνων, ίσως ΗΚΓ, TSH-ορ, γGT ή CDT ή PEth), λιπίδια, ηλεκτρολύτες, περίμετρο μέσης/ γλουτών (κορτιζόλη-ορού, καθώς και ‘’παράμετροι στρες’’ σε εξατομικευμένο επίπεδο δε σχετίζονται.

Τα αποτελέσματά τους παρουσιάζουν και αποκλίσεις και δυσχέρεια στην ερμηνεία τους), ίσως νευροψυχολογική εκτίμηση, όταν υποκείμενη παθολογία μπορεί να επιδράσει επιζήμια στην εργασιακή ικανότητα.

 

Σε ερευνητικό επίπεδο έχει διαπιστωθεί ότι η ερώτηση ‘’Θυμώνεις ή εκνευρίζεσαι εύκολα’’ παρουσιάζει υψηλή συσχέτιση με ψυχοκαταπόνηση και ενίσχυση της συμπαθητικοτονίας.

 

Οι βιολογικές παράμετροι της ψυχοκαταπόνησης χρησιμοποιούνται κυρίως σε επίπεδο ομάδας (νοραδρανελίνη/ αδρεναλίνη ούρων 24ώρου, HbA1c, τεστοστερόνη-ορού, αυξητική ορμόνη, ποικιλόμορφες μεταβολές-ΗΚΓ).

 

Μπορεί να γίνει παρακολούθηση της απάντησης κορτιζόλης και της παρούσας δραστηριότητας του άξονα-ΥΥΕ σε ατομικό επίπεδο στη διάρκεια του χρόνου, για να εκτιμηθούν οι μεταβολές σε επίπεδο ψυχοκαταπόνησης

(κορτιζόλη σιέλου από το πρώτο μισάωρο μετά την αφύπνιση).

 

Θεραπεία

Φροντίστε, ώστε το άτομο, που έχει προσβληθεί να αντιληφθεί ότι το στρες σύντομης διάρκειας και οι αντιδράσεις σε αυτό είναι εντελώς φυσιολογικά. Στηρίξτε τις ατομικές ενέργειες του ατόμου, για να επιτευχθεί η θεραπεία της κατάστασης.   Η συζήτηση με τον ασθενή για τις προτεραιότητες της ζωής, πρόκειται για κάτι το οποίο ορισμένες φορές μπορεί να κάνει θαύματα.   Οι οδηγίες σχετικά με τον τρόπο ζωής είναι υποχρεωτικές (τακτική σωματική άσκηση τουλάχιστον για 30 λεπτά καθημερινά, χρόνος για επανάκτηση των δυνάμεων, ανασκόπηση των συνηθειών ύπνου).   Σε στρες σύντομης χρονικής διάρκειας αρχικά τα φάρμακα δεν έχουν καμία θέση.   Παρόλα αυτά ίσως να είναι σημαντική η αποκατάσταση των διαταραχών ύπνου, μπορεί να απαιτούνται φάρμακα για ένα συντομότερο χρονικό διάστημα. Πιθανόν ένας αναστολέας του συμπαθητικού (κεντρική και περιφερική αναστολή με β-αποκλειστή) σε ασθενή με έντονη συμπαθητικοτονία, ιδιαίτερα βέβαια σε ροπή για υπέρταση.   Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι βήτα αποκλειστές μειώνουν την αγγειακή αποτιτάνωση, που οφείλεται σε ψυχοκαταπόνηση.   Σε χρόνιες καταστάσεις ψυχοκαταπόνησης, ίσως συζήτηση-/επίσκεψη σε ψυχολόγο, για να διαπιστώσει τα ατομικά πρότυπα και να γίνει δυνατή η ιχνηλασία νέων συνηθειών. Ενδεχομένως αναρρωτική άδεια για μία περίοδο, για να δώσετε στο άτομο, που έχει προσβληθεί τη δυνατότητα προβληματισμού, οργάνωσης και έναρξης καθημερινής σωματικής άσκησης. Μπορείτε να εξετάσετε το ενδεχόμενο φαρμακευτικής θεραπείας, βλέπε το υποκεφάλαιο Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης στο παρόν κεφάλαιο.           

Ατομική φροντίδα

* Σωματική άσκηση τουλάχιστον 30 λεπτά καθημερινά.   * Ένας τρόπος μείωσης του στρες, του άγχους, καθώς και κέρδους χρόνου και ενέργειας είναι η αποδοχή της στάσης ενός ‘’Αρκετά-καλού Ανθρώπου’’! Δηλαδή η μείωση των απαιτήσεων στην επίτευξη 100% ‘’επιτυχίας’’ στο οικονομικό πεδίο, την καριέρα, όλα τα μικροπράγματα κτλ. Μήπως το πολύ είναι Αρκετά καλό, όπως είναι;   Με αυτόν τον τρόπο αντιμετώπισης το άτομο απαλλάσσεται από πολλές επιλογές και ψυχική οδύνη, δεν είναι απαραίτητο να είναι συνεχώς ενημερωμένος/η σε όλα. Το επακόλουθο είναι λιγότερη ψυχοκαταπόνηση, όπως και το ότι το άτομο καταλήγει να αποδέχεται καλύτερα τον εαυτό του και τις καταστάσεις, αντί να επιδιώκει συνεχώς την επίτευξη στόχων, οι οποίοι διαρκώς μετατοπίζονται όλο και πιο μπροστά! (ad modum, dr Håkan Andersson, Skövde).   * Πρακτική ατομική αντιμετώπιση σε ψυχοκαταπόνηση είναι η εξάσκηση στο να βαδίζει αργά, να τρώει αργά και να γεύεται σωστά την τροφή, που προσλαμβάνει, να κάνει ένα πράγμα κάθε φορά. Ανάγνωση λογοτεχνίας αντί για σερφάρισμα στον υπολογιστή. Να διαθέτει κάποιες στιγμές μέσα στην εβδομάδα για τον εαυτό του/της. Να ικανοποιείται με κάτι ευχάριστο σε τακτική βάση. Προσπάθεια τακτοποίησης της ζωής του και όλων των απαιτήσεων με το να τα σημειώνει όλα σε μία μεγάλη λευκή κόλλα χαρτιού και να δίνει προτεραιότητα μόνο σε ότι υπάρχει πραγματική ανάγκη να υλοποιηθεί και τη σειρά με την οποία θα γίνει αυτό. Μία αρχόμενη εσωτερική αγωνία και αίσθημα έντασης μπορούν να μειωθούν με ‘’τη μέθοδο του τετραγώνου’’: Κοιτάξτε ένα τετράγωνο αντικείμενο στον περιβάλλοντα χώρο (ένα παράθυρο, μία πόρτα, ένα σπίτι κτλ.).   Ακολουθήστε με το βλέμμα την μία γωνία του αντικειμένου και εισπνεύστε βαθιά, ενώ συγχρόνως μετράτε: Ένα, δύο, τρία. Στη συνέχεια ακολουθήστε με το βλέμμα την επόμενη γωνία, ενώ συγχρόνως εκπνέετε αργά και κατά τον ίδιο τρόπο μετράτε: Ένα, δύο, τρία. Μετά ακολουθήστε το τετράγωνο με το βλέμμα μερικές φορές γύρω γύρω, ενώ συγχρόνως κάνετε αργές εκπνοές και εισπνοές και μετράτε αργά μέχρι το τρία.   Η αυτογενής άσκηση μπορεί να βοηθήσει στη χαλάρωση. Απαιτεί καθοδήγηση και εξάσκηση, για να το καταφέρετε. Ξαπλώστε αναπαυτικά.   Πάρτε μία βαθιά αναπνοή και εκπνεύστε. Κλείστε τα μάτια σας!   Σκεφτείτε: ‘’Είμαι εντελώς ήρεμος’’. Νιώθω το δεξί μου χέρι βαρύ’’. Επαναλάβετέ το 6 φορές. ‘’Είμαι εντελώς ήρεμος’’.   ‘’Νιώθω το δεξί μου χέρι ζεστό’’. Επαναλάβετέ το 6 φορές. ‘’Είμαι εντελώς ήρεμος’’. Επαναλάβετε 6 φορές.   Ξεκινήστε πάλι από την αρχή. Εξασκηθείτε 3 φορές την ημέρα για 2-10 λεπτά κάθε φορά, μία από τις οποίες θα είναι στην κατάκλιση.   Σιγά σιγά μπορείτε να προσθέσετε και επιπλέον σκέψεις με επανάληψή τους κατά τον ακόλουθο τρόπο: ‘’Νιώθω την καρδιά μου να χτυπάει ήρεμα και δυνατά’’. ‘’Νιώθω την αναπνοή μου ήρεμη και άνετη’’. ‘’Νιώθω το στομάχι μου ζεστό’’. ‘’Νιώθω το μέτωπό μου δροσερό’’. Προσθέστε μία από τις προτεινόμενες σκέψεις κάθε εβδομάδα.   Φαρμακευτική αγωγή   Αναστολείς συμπαθητικού με κεντρική δράση: Μονοξιδίνη. Αναστολείς συμπαθητικού με περιφερική δράση (βήτα αποκλειστές): Μετοπρολόλη | Προπρανολόλη.